Αρχιμανδρίτης Αθηναγόρας Σουπουρτζής: Θρησκεία και πολιτική ορθότητα: Όρια και συνταγματικές εγγυήσεις στον δημόσιο χώρο

Η πρόσληψη της θρησκείας στον δημόσιο χώρο των σύγχρονων φιλελεύθερων δημοκρατιών διέρχεται κρίσιμη φάση επαναδιαπραγμάτευσης. Η πολιτική ορθότητα, ως σύστημα άτυπων αλλά δεσμευτικών ρητορικών κανόνων, ορθώς προβάλλεται ως θεσμικός μηχανισμός ένταξης των διαφορετικοτήτων. Ωστόσο, ενίοτε μεταπίπτει σε εργαλείο κανονιστικής ομοιομορφίας, περιορίζοντας τον θρησκευτικό λόγο στην επικράτεια του ιδιωτικού, αφαιρώντας του κάθε θεσμική και πολιτισμική διεκδίκηση δημόσιας νοηματοδότησης.

Η συνταγματική ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης (άρθρο 13 παρ. 1 Σ.) και η ελευθερία της έκφρασης (άρθρο 14 Σ.) κατοχυρώνουν την ατομική και συλλογική δυνατότητα των θρησκευτικών κοινοτήτων να συμμετέχουν στον δημόσιο διάλογο με τους όρους της δικής τους θεολογικής παράδοσης, εφόσον δεν παραβιάζουν τον πυρήνα των ατομικών δικαιωμάτων. Η σχετική νομολογία του ΕΔΔΑ (βλ. υπόθεση Lautsi v. Italy, Eweida and others v. UK) επιβεβαιώνει ότι το θρησκευτικό φρόνημα μπορεί να έχει θεσμική παρουσία και αξίωση ορατότητας στον δημόσιο χώρο.

Η πολιτική ορθότητα, όμως, λειτουργεί συχνά ως de facto περιορισμός της θεολογικής φωνής. Η προσδοκία ότι ο θρησκευτικός λόγος θα υποστεί εκ των προτέρων προσαρμογή στους κώδικες ενός κοσμικού δημοσίου λόγου —στερούμενος της αποκαλυπτικής και αποφατικής του διάστασης— συνιστά όχι προστασία των ατομικών δικαιωμάτων, αλλά υποβάθμιση του πλουραλισμού. Δεν πρόκειται για φιλελεύθερη ουδετερότητα του κράτους, αλλά για αξιακά φορτισμένη απονομιμοποίηση ενός θεσμικού εταίρου.

Οι σχετικές παρεμβάσεις της Εκκλησίας της Ελλάδος, όπως στο ζήτημα του γάμου των ομοφύλων ή της διδασκαλίας του ομολογιακού μαθήματος των Θρησκευτικών, δεν αποτελούν θεσμική εκτροπή, αλλά έκφραση θεμελιωμένου δικαιώματος γνώμης. Παρομοίως, η ευρωπαϊκή συζήτηση για την αποφυγή χριστουγεννιάτικων όρων σε διοικητικά έγγραφα (π.χ. Εγχειρίδιο Ε.Ε. για συμπεριληπτική γλώσσα, 2021) συνιστά χαρακτηριστικό παράδειγμα αποπολιτισμού του κοινού ευρωπαϊκού παρελθόντος, δηλαδή αποκοπής του ευρωπαϊκού πολιτισμού από τις χριστιανικές του ρίζες, υπό το πρόσχημα της ουδετερότητας.

Σε αυτό το πλαίσιο, η μεταχείριση του θρησκευτικού λόγου ως apriori ύποπτου για μισαλλοδοξία υπονομεύει τη θεμελιώδη αρχή της ελευθερίας του δημόσιου λόγου. Μια κοινωνία που αξιώνει ανοχή για κάθε μορφή πολιτισμικής ετερότητας, αλλά επιφυλάσσει σιωπηρή εχθρότητα προς τη θρησκευτική θεώρηση του κόσμου, δεν υπερασπίζεται τον πλουραλισμό, αλλά προκρίνει έναν νέο μονοφωνικό ηθικισμό.

Η μετακοσμική* κοινωνία, όπως έχει αναλυθεί στη θεωρία του J. Habermas, δεν οφείλει απλώς να ανέχεται τον θρησκευτικό λόγο, αλλά να τον υποδέχεται ως ισότιμο στοιχείο της δημοκρατικής διαβούλευσης. Η θεολογική διαλεκτική δεν διεκδικεί κυριαρχία — διεκδικεί συμμετοχή στο πεδίο της έννοιας και της αξίας. Η συνταγματική εγγύηση της ελευθερίας του λόγου δεν μπορεί να εξαρτάται από την εκκοσμίκευση του περιεχομένου του.

Εν τέλει, η ώριμη δημοκρατία δεν περιορίζει το θρησκευτικό φρόνημα στο όριο του “μη προσβλητικού”, αλλά αναγνωρίζει ότι ο ουσιαστικός δημόσιος διάλογος προϋποθέτει τη συνύπαρξη λόγων ετερότητας. Η θεολογική φωνή, ως φορέας πολιτισμικής συνέχειας και υπαρξιακού νοήματος, συνιστά θεμελιώδες κεφάλαιο του δημόσιου λόγου και όχι επιβίωμα προς παθητική ανοχή. Το ερώτημα δεν είναι αν θα επιτραπεί η πίστη να ομιλεί, αλλά αν η δημοκρατία διαθέτει το θεσμικό θάρρος να την ακούει χωρίς προκαταλήψεις.

*Ο όρος μετακοσμική κοινωνία (post-secular society) αναπτύχθηκε κυρίως από τον Γερμανό φιλόσοφο Jürgen Habermas για να περιγράψει ένα νέο στάδιο εξέλιξης των σύγχρονων δημοκρατικών κοινωνιών, στο οποίο η θρησκεία επανεμφανίζεται στον δημόσιο χώρο ως συνομιλητής στον δημόσιο διάλογο, μετά από μια μακρά περίοδο έντονης εκκοσμίκευσης (secularization).

*Του Αρχιμανδρίτη Αθηναγόρα Σουπουρτζή, Καθηγητή Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου Θεολογικής Ακαδημίας Volyn Ουκρανίας- Επισκέπτη Καθηγητή Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr