Αριστομένης Μπαλάσκας: Οι νομικές διαστάσεις και διπλωματικές προοπτικές του Κυπριακού ζητήματος

Α. Η Ελλάς από το 1955 και μετά αμφιταλαντεύεται μεταξύ δύο αντιφατικών κατ’ ουσίαν επιλογών ως προς την σχέση της με την Κύπρο: ανεξαρτησία ή ένωση; Επιπλέον το αίτημα της αυτοδιάθεσης συνεφέλκεται με τον προβληματισμό για το ποιός τελικά θα αποφασίσει την πορεία επίλυσης του Κυπριακού, το εθνικό Κέντρο ή η Μεγαλόνησος; Αντίθετα, η Τουρκία έχει μια ξεκάθαρη στρατηγική, τη διχοτόμηση. Η έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ τον Απρίλιο του 1955 και τα Σεπτεμβριανά στην Κωνσταντινούπολη επιδεινώνουν τις σχέσεις της Ελλάδας, τόσο με την Τουρκία όσο και με την Μεγάλη Βρετανία. 

Β. Στο πλαίσιο αυτό και μετά την αποτυχία του μη διχοτομικού βρετανικού Σχεδίου Χάρντιγκ (Νοέμβριος 1955), αποφασίζεται από την Τουρκία η υλοποίηση διχοτομικού σχεδίου και ο Πρωθυπουργός Αντνάν Μεντερές αναθέτει το 1956 στον καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου Νιχάτ Ερίμ την εκπόνηση δύο απόρρητων εκθέσεων για το Κυπριακό Ζήτημα. Σε αυτές αναφέρεται περιληπτικά πως:

Το ζήτημα της Κύπρου θα λυθεί πολιτικά μεταξύ Ελλάδας – Τουρκίας – Βρετανίας, με τουρκικό στόχο τη διχοτόμηση.

Πρέπει να επιτευχθεί η νομική και πολιτική αναγνώριση δύο ξεχωριστών και ισοτίμων κοινοτήτων στην Κύπρο (δικοινοτισμός).

Πρέπει πάση θυσία να επιτευχθεί η μετακίνηση του ελληνικού πληθυσμού προς Νότον με στόχο το γεωγραφικό διαχωρισμό των δύο κοινοτήτων (διζωνικότητα). 

Η Τουρκία αξιώνει συμμετοχή στην ασφάλεια της Νήσου, όχι μόνο στο Βορρά που θα κατέχει, αλλά και στο Νότο, και τα επεμβατικά της αυτά δικαιώματα θα βασίζονται στη γεωγραφική εγγύτητα της Νήσου με την τουρκική ενδοχώρα και της αντίστοιχης απόστασής της από τη Ρόδο, μη συμπεριλαμβανομένου του Καστελορίζου. 

Προτεινόταν και προβλεπόταν ελεύθερη μετάβαση Τούρκων στην Κύπρο μέσω εποικισμού, με στόχο την αλλοίωση των πληθυσμιακών δεδομένων. 

Γ. Στην πορεία προς τη σύναψη των Συνθηκών Ζυρίχης και Λονδίνου (1959) και του Συντάγματος της Ανεξάρτητης Κύπρου (1960), το οποίο περιελάμβανε ως παράρτημα τη Συνθήκη Εγγυήσεως των τριών Δυνάμεων (Ελλάδα – Κύπρος – Μεγάλη Βρετανία), η κυβέρνηση του Άντονυ Ήντεν που προσανατολιζόταν περισσότερο προς μία ένωση του νησιού με την Ελλάδα, αντικαθίσταται από την κυβέρνηση εργατικών του Μακμίλαν. Η τελευταία με το πρόσχημα της πίεσης του αγώνα της ΕΟΚΑ και με την απειλή πρότασης διχοτόμησης εκ μέρους της, όπως προβλεπόταν άλλωστε στις προτάσεις του προαναφερθέντος Νιχάτ Ερίμ, με το σχέδιο του 1957 (Σχέδιο Μακμίλαν) καταφέρνει και αποσπά τη συναίνεση τόσο του Μακαρίου το 1958, με αντάλλαγμα την παραμονή του στην εξουσία ως ταυτόχρονα θρησκευτικού και πολιτικού ηγέτη, αλλά και του Αβέρωφ ως Υπουργού Εξωτερικών της Ελλάδος, στη βάση των αρχών της δικοινοτικότητας. Αυτά ελάμβαναν χώρα παρότι η Τουρκία με τη Συνθήκη της Λωζάννης του 1923 είχε παραιτηθεί ρητά και απερίφραστα από κάθε δικαίωμά της στην Κύπρο, ενώ με τα δημοψηφίσματα στις 15 και 22 Ιανουαρίου 1955 το 95,7 % των Κυπρίων είχε ψηφίσει την Ένωση της Μεγαλονήσου με την Ελλάδα. 

Δ. Με το Σύνταγμα του 1960 το οποίο από Βρετανούς Καθηγητές δημοσίου Δικαίου χαρακτηρίστηκε ΄΄τραγικό και γελοίο, ανεφάρμοστο και ανεδαφικό΄΄ και τις συνακόλουθες Συνθήκες εγγυήσεων, μεταξύ άλλων ιδρυόταν ανεξάρτητη Κυπριακή Δημοκρατία, η Ελλάς παραιτούνταν από την Ένωση, αναγνωριζόταν μονομερές δικαίωμα στρατιωτικής επέμβασης στην ΄΄εγγυήτρια΄΄ Τουρκία και καθιερωνόταν ιδιότυπη μορφή συγκυριαρχίας Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων στη Νήσο. Σημειωτέον πως με την τουρκανταρσία του 1963-64 μετά τη μονομερή εκ μέρους του Μακαρίου τροποποίηση του Συντάγματος του 1960 σε 13 σημεία, τη χάραξη της πράσινης γραμμής και τα γεγονότα του 1967 (Κοφίνου) οι Τουρκοκύπριοι έλεγχαν μέσω των θυλάκων περίπου το 15% του νησιού. 

Ε. Τελικώς και αφού είχαν απεμποληθεί  – με ευθύνη τόσο του Στρατηγού Γρίβα, όσο και του Προέδρου Μακαρίου – αρκετές ευκαιρίες Ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα, με σημαντικότερη τα 2 αμερικανικής εμπνεύσεως Σχέδια Άτσεσον (1964), συμβαίνουν το στρατιωτικό πραξικόπημα της Εθνικής Φρουράς κατά του Μακαρίου, η φυγή του σε Λονδίνο και Ν. Υόρκη, η σε βάρος της Ελλάδος διεθνοποίηση του Κυπριακού, ως αποτέλεσμα δε όλων αυτών η βάρβαρη και παράνομη τουρκική εισβολή η οποία φιλοδόξησε να διχοτομήσει το 37% της Μεγαλονήσου de facto και ιδίως μετά την ανακήρυξη του ψευδοκράτους (15 Νοεμβρίου 1983).

ΣΤ. Έκτοτε ακολούθησαν αρκετά ψηφίσματα του ΟΗΕ ήδη από την πρώτη μέρα της εισβολής έως πρόσφατα:

-Το ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας του 353/20 Ιουλίου1974, ζητεί την αποχώρηση χωρίς καθυστέρηση από την Κυπριακή Δημοκρατία του ξένου στρατιωτικού προσωπικού που βρίσκεται εκεί πέραν των προνοιών των διεθνών συμφωνιών, περιλαμβανομένων και εκείνων των οποίων η αποχώρηση είχε ζητηθεί από τον Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας Αρχιεπίσκοπο Μακάριο στην επιστολή του ημερομηνίας 2 Ιουλίου 1974 προς τον Γκιζίκη. . Από τους χουντικούς η επιστολή αυτή προβάλλεται ως αιτία του πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου, σε συνδυασμό με την ομιλία του Μακαρίου στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ στις 19 Ιουλίου όπου το χαρακτήρισε αρκετές φορές΄΄ελληνική εισβολή΄΄, με αποτέλεσμα όπως κάποιοι υποστηρίζουν να ληφθεί από τον Ετζεβίτ η τελική απόφαση για την εισβολή. 

-Το ψήφισμα 360/16 Αυγούστου 1974, όπου καλεί τα μέρη να προσέλθουν σε διαπραγματεύσεις, των οποίων το αποτέλεσμα δεν θα πρέπει να παρεμποδιστεί ή να προδικαστεί από την απόκτηση πλεονεκτημάτων σαν αποτέλεσμα των στρατιωτικών επιχειρήσεων. 

-Το ψήφισμα 367/12 Μαρτίου 1975, εκφράζει τη λύπη του Συμβουλίου Ασφαλείας για τη μονομερή τουρκική απόφαση της 13ης Φεβρουαρίου 1975, η οποία διακηρύττει ότι τμήμα της Δημοκρατίας της Κύπρου θα καταστεί ομόσπονδο τουρκικό κράτος.

-Το ψήφισμα 541/18 Νοεμβρίου 1983, αποδοκιμάζει τη διακήρυξη των τουρκοκυπριακών αρχών της δήθεν απόσχισης τμήματος της κυπριακής δημοκρατίας, θεωρεί την πιο πάνω διακήρυξη σαν νομικά άκυρη και ζητεί την ανάκλησή της, θεωρώντας ότι αυτή η διακήρυξη είναι ασυμβίβαστη με τη Συνθήκη του 1960 αναφορικά με την εγκαθίδρυση της κυπριακής δημοκρατίας και τη Συνθήκη εγγυήσεως του 1960 και καλεί όλα τα κράτη να μην αναγνωρίζουν οποιοδήποτε κυπριακό κράτος άλλο από την Κυπριακή Δημοκρατία.

-Το ψήφισμα 550/11 Μαΐου 1984 εκφράζει σοβαρή ανησυχία λόγω των περαιτέρω αποσχιστικών ενεργειών στο κατεχόμενο τμήμα της κυπριακής δημοκρατίας,  λόγω επιπλέον των πρόσφατων απειλών για εποικισμό των Βαρωσίων από άτομα άλλα από τους κατοίκους τους. Αποκαλεί το δήθεν κράτος της Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου παράνομη, άκυρη και αποσχιστική οντότητα. Ζητεί τη μεταβίβαση της περιοχής των Βαρωσίων – Αμμοχώστου στη Διοίκηση των Ηνωμένων Εθνών. 

-Στο ψήφισμα 649/12 Μαρτίου 1990 ξαφνικά γίνεται αναφορά στις Συμφωνίες Υψηλού Επιπέδου του 1977 (Μακαρίου-Ντενκτάς) και 1979 (Κυπριανού-Ντενκτάς) μεταξύ των ηγετών των δύο Κοινοτήτων (sic) στις οποίες δεσμεύτηκαν να εγκαθιδρύσουν μία Ομόσπονδη Δημοκρατία της Κύπρου, η οποία θα είναι δικοινοτική όσον αφορά τις συνταγματικές πτυχές και διζωνική όσον αφορά τις εδαφικές πτυχές. 

-Στο ψήφισμα 750/10 Απριλίου 1992 αναφέρεται στο κυπριακό κράτος το οποίο να περιλαμβάνει δύο πολιτικά ίσες κοινότητες σε μία δικοινοτική και διζωνική ομοσπονδία και ότι η συμμετοχή των δύο κοινοτήτων στη διαδικασία γίνεται πάνω σε ίση βάση.

-Το ψήφισμα 789/25 Νοεμβρίου 1992 προτρέπει όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη να δεσμευτούν για την εφαρμογή των ακόλουθων μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης ως πρώτο βήμα για την αποχώρηση των μη κυπριακών δυνάμεων, να μειωθεί σημαντικά ο αριθμός των ξένων στρατευμάτων και να υπάρξει μείωση στις δαπάνες για την άμυνα της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η περιοχή που σήμερα βρίσκεται υπό τον έλεγχο της ειρηνευτικής δύναμης των Ηνωμένων Εθνών να επεκταθεί και να συμπεριλάβει τα Βαρώσια.

-Το ψήφισμα 939/29 Ιουλίου 1994 επαναβεβαιώνει πως η λύση του κυπριακού προβλήματος πρέπει να βασίζεται σε ένα κυπριακό κράτος με μία κυριαρχία και διεθνή προσωπικότητα και μία ιθαγένεια, με την ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητά του διασφαλισμένη, αποτελούμενο από δύο πολιτικά ίσες κοινότητες, σε μία δικοινοτική και διζωνική ομοσπονδία και αυτή η διευθέτηση πρέπει να απαγορεύει ένωση μέρους ή του όλου με άλλη χώρα ή οποιαδήποτε μορφή διχοτόμησης ή απόσχισης.

-Τέλος, το ψήφισμα 1053/2010 εισηγείται για επίτευξη διευθέτησης στη βάση μιας διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας με πολιτική ισότητα, παροτρύνοντας τους ηγέτες των δύο πλευρών να εξηγήσουν τα οφέλη από τη διευθέτηση, όπως και την ανάγκη αυξημένης ευελιξίας και συμβιβασμού, ώστε να τη διασφαλίσουν και στις δύο κοινότητες πολύ πριν από οποιαδήποτε τελικά δημοψηφίσματα.

Ζ. Από τις διαπραγματεύσεις 50 περίπου ετών και όλες τις πρωτοβουλίες που κατά καιρούς ελήφθησαν, με γνωστότερη το Σχέδιο Ανάν (2003), ανέκυψαν ακανθώδη προβλήματα συνεννόησης μεταξύ των μερών, που απηχούν την πεποίθηση της Τουρκίας πως τα κέρδη από τη στρατιωτική επιχείρηση στην Κύπρο το 1974 δεν πρόκειται να μειωθούν σημαντικά ως αποτέλεσμα πολιτικών και διπλωματικών διευθετήσεων. Η Ελληνική και Κυπριακή πλευρά ακόμη δεν φαίνεται να έχουν καθορίσει σαφή στρατηγική περί του αν ζητούν ενιαία και αδιαίρετη Κύπρο στα πρότυπα των Συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου ή αρκούνται στη διζωνική/δικοινοτική Ομοσπονδία η οποία αποτελεί μεν ρεαλιστική προσέγγιση αλλά κατ΄ αποτέλεσμα νομιμοποιεί την παράνομη τουρκική εισβολή και κατοχή, μάλιστα με την αυξημένη τυπική ισχύ συμφωνιών διεθνούς δικαίου. 

Επομένως ενώ η τουρκική πλευρά επισείει την επιλογή δύο χωριστών κρατών, όπως σήμερα de facto ισχύει, η Ελληνοκυπριακή πλευρά καλείται με γνώμονα τη συντριπτική απόρριψη του σχεδίου Ανάν από τον ελληνοκυπριακό λαό να αποδεχθεί ή όχι τα εξής θέματα:

-Μορφή πολιτεύματος: Ομόσπονδη δημοκρατία με διακριτές διοικήσεις, ενδεχομένως στα πρότυπα του Βελγίου και όχι συνομοσπονδία με δύο ξεχωριστά κράτη.

-Πολιτική ισότητα, η οποία κατά τις διαχρονικές εισηγήσεις των Γ.Γ. του Ο.Η.Ε. δε σημαίνουν ίση αριθμητική εκπροσώπηση σε Ομοσπονδιακό Κοινοβούλιο ή άλλους κρατικούς θεσμούς.

-Απόσυρση παράνομων κατοχικών στρατευμάτων, χωρίς απαραίτητη διάλυση της Εθνικής Φρουράς. 

-Περιουσίες Ελλήνων Κυπρίων στο βόρειο τμήμα, οι οποίες πρέπει να αποδοθούν στους νόμιμους κατόχους τους.

-Συμμετοχή Ελλήνων Κυπρίων σε πολιτικές διαδικασίες στο συνιστών μέρος, η οποία πρέπει να είναι απαραίτητη για τη νόμιμη διενέργεια εκλογών στην κάθε επιμέρους Διοίκηση.

-Ιθαγένεια, η οποία πρέπει να είναι ενιαία, με αποκλεισμό της αποκαλούμενης ΄΄εσωτερικής ιθαγένειας΄΄ εκάστου τμήματος.

-Αγνοούμενοι, ώστε πρέπει μερίμνη της Τ/Κ Διοίκησης να ανοιγούν οι ομαδικοί τάφοι και να γίνουν οι σχετικές εκταφές, να ταξινομηθούν δε οι αξιόπιστες μαρτυρίες για το ποιοί θεωρούνται νεκροί.

-Εδαφικές διευθετήσεις, ώστε να περιοριστεί σημαντικά το Τ/Κ ποσοστό.

Η. Η Ελλάς πρέπει να αποφασίσει εάν έχει στόχο την επαναφορά στο Κυπριακό Σύνταγμα και την Συνθήκη Εγγύησης του 1960 ή τη διζωνική – δικοινοτική ομοσπονδία, όπου αυτές οι δύο θέσεις νομικά, πραγματικά και γεωπολιτικά δεν συμβιβάζονται. Τελικά στην Κύπρο υπάρχει μια αναγνωρισμένη Κυπριακή Δημοκρατία και ένα άκυρο, παράνομο και αποσχισθέν κομμάτι αυτής ή υπάρχουν δύο ισότιμοι ηγέτες που διαπραγματεύονται επί ίσοις όροις και χωρίς κρατική συνέχεια την συνύπαρξη και (συν)ομοσπονδιοποίηση δύο πολιτικά ισοτίμων κοινοτήτων, παραβλέποντας την εισβολή και κατοχή;

Γιατί η Ελλάδα που συμπαρίσταται και η Κύπρος που αποφασίζει εφαρμόζουν άμεσα κάθε ψήφισμα του ΟΗΕ (μείωση αμυντικών δαπανών, τουρκοκυπριακή γλώσσα στη διοίκηση και εκπαίδευση, συμμετοχή τουρκοκυπρίων σε ενεργειακό πλούτο, άνοιγμα νέων σημείων διέλευσης από και προς τα κατεχόμενα εδάφη), συμμετέχοντας με προθυμία και συμβιβαστικό πνεύμα στα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης, όπως αυτά που πρόσφατα διενεργήθηκαν στη Νέα Υόρκη από την άτυπη Πενταμερή Συνδιάσκεψη, ενώ η τουρκική πλευρά τους αγνοεί όλους (βλ. Βαρώσια, Στροβίλια, Φυλάκια Πράσινης Γραμμής κ.ά.) συνεχίζοντας να απειλεί με νέες ΄΄ειρηνευτικές επιχειρήσεις΄΄; 

Οι τελευταίες γεωπολιτικές εξελίξεις (Ρωσοουκρανικός πόλεμος, Συριακό, ρευστότητα μεταξύ Ισραήλ-Παλαιστίνης, αψιμαχίες Ισραήλ-Ιράν, Τουρκολιβυκή προσέγγιση) περιορίζουν τις δυνατότητες της Ελλάδος και της Κυπριακής Δημοκρατίας για βάσιμη επίλυση του Κυπριακού προβλήματος, χωρίς αυτό όμως να σημαίνει αυτομάτως δυσοίωνη προοπτική. Ο τουρκικός εκβιασμός για αναγνώριση του ψευδοκράτους συναντά αντιδράσεις ακόμη και στη Διάσκεψη Ισλαμικών Κρατών, ο γεωστρατηγικός ρόλος της Κύπρου είναι αναβαθμισμένος, όπως πλέον και οι εξοπλιστικές της δυνατότητες μετά την ανανέωση άρσης του αμερικανικού εμπάργκο, η τετραμερής συμμαχία (Ελλάς-Κύπρος-Ισραήλ-Αίγυπτος) στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο διαθέτει ισχυρό αποτύπωμα και φαίνεται πως η διατήρηση του status quo ενδέχεται επί του παρόντος να ευνοεί τα ελληνικά συμφέροντα.

Ας ελπίσουμε πως η ηρωική και απονενοημένη θυσία των Ελλαδιτών και Κυπρίων αδελφών μας, συμπεριλαμβανομένων 7 δολοφονημένων εθνοφρουρών στο διάστημα 1976-1996 για τους οποίους ουδείς λόγος γίνεται, αλλά και των εθνομαρτύρων Τ. Ισαάκ και Σ. Σολωμού, στη μαρτυρική Μεγαλόνησο δε θα ξεχαστεί ποτέ και θα αποτελεί εσαεί φάρο εθνικής υπερηφάνειας αλλά και αναστοχασμού. Δεν ξεχνώ!

* Δικηγόρος, Διδάκτωρ Νομικής

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr