Δημήτρης Γκαβέλας: Ποινική Δίκη εξ αποστάσεως με τεχνικά μέσα – Ασυμβατότητα με τις συνταγματικές επιταγές και τις θεμελιώδεις αρχές της Ποινικής Δικονομίας

Θεμέλιο της πολιτείας είναι η δικαιοσύνη, «…ης άνευ ανέφικτος αποβαίνει η επιτυχία του προορισμού αυτής. Τούτου ένεκα η πολιτεία οφείλει αδιαλείπτως να μεριμνά περί της αποτροπής των πράξεων όσαι ή προσβάλλουσι δικαιώματα ιδιωτών ή άρδην αναιρούσι το δίκαιον εν τη καθόλου αυτού υποστάσει και ανατρέπουσιν ούτω τους όρους εφ’ ών ερείδεται ο κοινωνικός οργανισμός…».[1] Διαπλάθεται έννομη σχέση μεταξύ του δικαστηρίου και των μερών, που συνεπάγεται δικαιώματα και υποχρεώσεις. Η δίωξη του εγκλήματος λαμβάνει χώρα δια σειράς ενεργειών με προκαθορισμένη χρονική σειρά και υπό συγκεκριμένες διατυπώσεις προκειμένου να διακριβωθεί, αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις για την επιβολή της ποινής. Αποβαίνει στενός ο σύνδεσμος μεταξύ ποινικού δικαίου (κανόνες που ορίζουν την αξιόποινη συμπεριφορά και την επιβλητέα ποινή) και ποινικής δικονομίας (κανόνες και μέθοδος  διακρίβωσης της ενοχής και επιβολής της δίκαιης και ανάλογης προς το έγκλημα ποινής). Κατά την εφαρμογή των ποινικοδικονομικών κανόνων συγκρούονται το συμφέρον της πολιτείας (ταχεία και αδίστακτη τιμώρηση του εγκλήματος) και το συμφέρον του κατηγορουμένου (αξίωση σεβασμού των δικαιωμάτων του και ευλαβούς τήρησης των κανόνων, ώστε να αποκρούσει άδικη σε βάρος του κατηγορία ή να σταθμιστεί η έκταση της ευθύνης του).[2]  Στα σύγχρονα φιλελεύθερα πολιτεύματα η ποινική διαδικασία παρέχει εγγυήσεις στον κατηγορούμενο δια της ελευθερίας της υπερασπίσεως, της δημοσιότητας των συζητήσεων και της προφορικής διαδικασίας.

Η προφορικότητα της διαδικασίας αποτελεί εγγύηση, διότι «…ο δικαστής στηρίζει την απόφασή του επί της αμέσου αντιλήψεως των αποδεικτικών μέσων, της γενομένης ενώπιον αυτού εξετάσεως των μαρτύρων, της ακροάσεως της κατηγορίας και της απολογίας του κατηγορουμένου...»[3]. Η αντίληψη και εκτίμηση  της μαρτυρικής καταθέσεως είναι επισφαλής, «…διότι οι εν αυτοίς περιεχόμεναι έννοιαι δεν έχουν το αυτό περιεχόμενον παρ’ άπασιν τοις ανθρώποις. Η διευκρίνησις των εννοιών και η ορθή αντίληψις των υπό του μάρτυρος νοουμένων πρέπει να γίνει εν συσχετισμώ προς τας ατομικάς ιδιότητας και την στάθμην του νοητικού επιπέδου του μάρτυρος. Τούτο θέλει επιτευχθεί μόνον δια της προφορικής, της δια ζώσης καταθέσεως ενώπιον δικαστηρίου δημοσία συνεδριάζοντος…»[4].

Η αρχή της δημοσιότητας της διαδικασίας (άρθρα 93 Σ., 329 ΚΠΔ και 6 παρ. 1ΕΣΔΑ) «…η συζήτηση στο ακροατήριο και η απαγγελία της απόφασης γίνονται δημόσια σε όλα τα ακροατήρια και επιτρέπεται στον καθένα να παρακολουθεί ανεμπόδιστα τις συνεδριάσεις…» χρησιμεύει ως εγγύηση [5] «…κατά πάσης παρεκτροπής εναντίον των δικαιωμάτων του κατηγορουμένου και ως μάρτυς και ένθερμος συνήγορος της αδίκως διωχθείσης αθωότητας[6]…» «…καταναγκάζοντας τον δικαστή σε ακριβή τήρηση των κανόνων και σε ευσυνείδητη έρευνα της αλήθειας…»[7]. Οικοδομείται εμπιστοσύνη του πολίτη[8]  που άμεσα και αυτοπροσώπως σχηματίζει  πεποίθηση περί του απροσωπόληπτου των δικαστών μέσω της διαφάνειας, της σωστής μεταχείρισης των διαδίκων και της σοβαρότητας των εκδηλώσεων των μερών.[9] Ο ΑΠ με την 153/1953 νομολόγησε, έκτοτε παγίως, ότι «…κατά τη σαφή έννοια των διατάξεων η δημοσιότητα αναφέρεται όχι μόνον στην ελευθερία παντός επιθυμούντος να παρακολουθήσει την συζήτηση, αλλά να παρευρίσκεται στον τόπο της συνεδρίασης, στην δημόσια δια προφορικού λόγου ανάπτυξη της δίκης και της υπερασπίσεως, την δημόσια εξέταση των μαρτύρων και την ανάγνωση των εγγράφων και εν γένει την δημόσια διεξαγωγή που συντελεί στην κατάρτιση της γνώμης του δικαστού…».

Κατά την έναρξη της συνεδρίασης «…οι διάδικοι και οι συνήγοροί τους, καθώς και οι μάρτυρες που κλητεύθηκαν κάθονται στις ορισμένες γι’ αυτούς θέσεις ή έδρες..….» (άρθρο 339 ΚΠΔ). Ο νομοθέτης έχει προβλέψει να απονέμεται η δικαιοσύνη σε κτίρια επιβλητικά και η ποινική διαδικασία να διεξάγεται σε ειδικώς διαμορφωμένες αίθουσες. Η αρχιτεκτονική διαρρύθμιση[10] συμβάλλει στην «μυσταγωγία» της ποινικής δίκης και εμπεδώνει τον παιδευτικό χαρακτήρα της.

Η αιφνίδια έλευση της πανδημίας επέφερε περιορισμούς στις ατομικές ελευθερίες μεταβάλλοντας, μοιραία, τις συνθήκες και στην απονομή της δικαιοσύνης. Δέσμη μέτρων για την αποφυγή της διασποράς του κορωνοϊού[11] τραυμάτισε θεμελιώδεις δικονομικές αρχές. Η ανάγκη της απρόσκοπτης λειτουργίας της δικαιοσύνης ως πυλώνος της δημοκρατίας προσανατόλισε την σκέψη στην αναζήτηση πρόσφορων τρόπων μέσω της αξιοποίησης της τεχνολογίας[12]. Η τεχνολογία αναντιλέκτως μπορεί να χρησιμεύσει στην ταχύτερη απονομή της δικαιοσύνης.[13] Οφείλουμε να διαφυλάξουμε, όμως, με κάθε κόστος τις θεμελιώδεις αρχές  που διέπουν  την ποινική δίκη και καθορίζουν τον χαρακτήρα της διαδικασίας στο ακροατήριο.

Η δίκη μέσω εικονοτηλεδιάσκεψης πραγματοποιείται, ήδη, στην Εσθονία (το δίκαιο εκεί αφίσταται του ελληνικού) και στο Τέξας των ΗΠΑ (η κατηγορία αφορούσε σε υπέρβαση ορίου ταχύτητος). Με την απόφαση Anderson vs Σουηδίας (29.10.91)[14] έγινε (κατά πλειοψηφία) δεκτό ότι η δημοσιότητα μπορεί να παραλείπεται σε ήσσονος σημασίας υποθέσεις (παραβάσεις ΚΟΚ). Η ισχυρή μειοψηφία αντιτάχθηκε, ορθά, θεωρώντας ότι είναι δυσχερής και εσφαλμένη η οριοθέτηση μεταξύ υποθέσεων μείζονος και ελάσσονος σημασίας.

Η είσοδος στην αίθουσα του Δικαστηρίου οφείλει να είναι ανεμπόδιστη. Η «είσοδος» στη «διαδικτυακή αίθουσα» καθίσταται εφικτή για τον εξοικειωμένο με το διαδίκτυο και ιδιαιτέρως δυσχερής έως ανέφικτη για τον μη εξοικειωμένο. Αποκλείεται, όποιος επιθυμεί να παρακολουθήσει και στερείται τα μέσα ή αγνοεί την «ψηφιακή πραγματικότητα». Ίσως η «διαδικτυακή αίθουσα» προσελκύσει περισσότερους (τηλε)θεατές[15]. Ο μεγαλύτερος αριθμός δεν είναι αναγκαίος και ικανός όρος συμβατότητας, αν παρακωλύεται η «είσοδος» έστω και σε έναν.

Η προφορικότητα και η αμεσότητα της διαδικασίας διακυβεύεται με την εικονοτηλεδιάσκεψη. Ο δικαστής άκων κυττάζει την οθόνη και όχι τα μάτια του μάρτυρος ή του κατηγορουμένου, τις κινήσεις του σώματος αυτών (ποια η κίνηση του καθήμενου;). Επωμίζεται τον άχαρο ρόλο να ρυθμίζει τα μικρόφωνα (ενεργοποίηση ή απενεργοποίηση) σε περίπτωση παρεμβάσεων των υποκειμένων της δίκης με κίνδυνο να απωλέσει την αμεσότητα, το ψυχολογικό momentum της δίκης και, ίσως, τον έλεγχο του ακροατηρίου. Η ποινική δίκη φαίνεται να αποχωρίζεται την ψυχή της.

Η αποτελεσματική διασφάλιση του δικαιώματος της επικοινωνίας του κατηγορουμένου με τον συνήγορό του (στο ακροατήριο) με όρους απορρήτου αποτελεί ζητούμενο. Η «ψηφιακή απομόνωση» σε ξεχωριστό «διαδικτυακό δωμάτιο» δεν εξασφαλίζει την ενάσκηση του δικαιώματος, διότι άγνωστος παραμένει ο χειριστής του ψηφιακού εργαλείου και οι προθέσεις του, ιδίως σε δίκες πολυπρόσωπες και μεγάλου κοινωνικού ενδιαφέροντος. Η υπόνοια του κατηγορουμένου ή του συνηγόρου του για το αδιάβλητο και το πράγματι απόρρητο της επικοινωνίας αποστερεί από τη διαδικασία το τεκμήριον της «δικαιότητας».

Τα επιτεύγματα της τεχνολογίας είναι ευπρόσδεκτα.  Με το ισχύον Σύνταγμα και τον δις τροποποιηθέντα Κώδικα Ποινικής Δικονομίας η ακροαματική διαδικασία με εικονοτηλεδιάσκεψη δεν είναι συμβατή. Συγκεκριμένες διαδικασίες της πολιτικής  και διοικητικής δίκης ίσως. Η προσαρμογή στην εποχή ευκταία. Η διαφύλαξη του κλασικού χαρακτήρα της δίκης και, άρα, του φιλελεύθερου χαρακτήρα του πολιτεύματός μας αναγκαία.

[1] Βλ. Κ. Κωστή Εγχειρίδιον Ποινικής Δικονομίας, 1897, σελ. 1

[2] Βλ. Ι. Ζησιάδου, Ποινική Δικονομία, 1976, σελ.10.

[3] Βλ. Κ. Κωστή, όπ.π. σελ. 130 και Νικόλαος Ανδρουλάκης, Θ. Δαλακούρας, Ιω. Γιαννίδης, Ηλ. Αναγνωστόπουλος, Κώδικας Ποινικής Δικονομίας, νομολογία κατ’ άρθρον, (αρχή της άμεσης λήψεως των αποδείξεων) με παραπομπή στην ΠεντΕφΠειρ 130, 130^α/1999 ΠοινΔικ 2000, σελ.257

[4] Βλ. Ι. Ζησιάδου, όπ.π. σελ.10.

[5] Βλ.Μ. Μαργαρίτη, Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, σελ. 199 και Ιωάννη Ανδρουλάκη, Κριτήρια της Δίκαιης Δίκης, σελ. 11

[6]Βλ. Κ. Κωστή,  όπ.π. σελ. 136

[7] Βλ. Ι. Ζησιάδου, όπ.π. σελ. 59

[8] Βλ. Pierpaolo Gori – Aniel Pahladsingh, Fundamental rights under covid 19: an European perspective on videoconferencing in court, διαθέσιμο εδώ: https://link.springer.com/article/10.1007/s12027-020-00643-5

[9] Βλ. Χριστόφορος – Ερμοκράτης Χριστοφορίδης, Απονομή της Ποινικής Δικαιοσύνης, σελ. 65

[10] άρθρο 18 Κώδικα Οργάνωσης Δικαστηρίων: «…Τις αίθουσες του καταστήματος, στις οποίες συνεδριάζουν τα δικαστήρια ορίζουν…», «…στην αίθουσα συνεδριάσεων υπάρχουν ιδιαίτερη έδρα για το δικαστήριο, ειδικά έδρανα για τους δικηγόρους, χωριστές θέσεις για τους διαδίκους, τους κατηγορούμενους, τους μάρτυρες και τους ακροατές...»

[11] (απόσυρση υποθέσεων από τα πινάκια, υποχρεωτική αναστολή εργασιών των δικαστηρίων, απαγόρευση συνωστισμού και περιορισμένη είσοδος στις αίθουσες των δικαστηρίων)

[12] Βλ. Λέανδρου Ρακιντζή, Οι δίκες από απόσταση δεν είναι εύκολη υπόθεση, 7.1.2021, διαθέσιμο εδώ:  https://www.capital.gr/arthra/3507036/oi-dikes-apo-apostasi-den-einai-eukoli-upothesi

[13]ιδίως ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων, ηλεκτρονική υπογραφή, ηλεκτρονική παρακολούθηση πορείας υποθέσεως, σε Π. Πικραμένου, Ι. Συμεωνίδη, Β. Ανδρουλάκη, Θ. Νικολαϊδου, Λ. Τσόγκα, Π. Αλικάκου, Μεταρρύθμιση σε τρεις Κρίσιμους τομείς του δικαστικού συστήματος, Διανέοσις, Ιανουάριος 2021

[14] Μ. Μαργαρίτη, Κώδικας Ποινικής Δικονομίας, 2020, σελ. 900.

[15] Μ. Σκούμπου, Προς ένα νέο μοντέλο ποινικής δίκης μέσω εικονοτηλεδιάσκεψης; μεταξύ της συγκυριακής αναγκαιότητας του κορωνοϊού και της πραγματικότητας της ποινικής δικαιοσύνης, nova criminalia, No 11, σελ. 11 επ

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr