Γεώργιος Αποστολάκης: Ψηφιακή ακεραιότητα, δικαίωμα στην «εκτός δικτύου ζωή» και το συνταγματικό πείραμα της Ελβετίας

Α.- Τι είναι η “ψηφιακή ακεραιότητα”

Ο όρος digital integrity (γερμ. digitale Unversehrtheit, γαλλ. intégrité numérique) αναφέρεται στην αντίληψη ότι κάθε άτομο έχει θεμελιώδες δικαίωμα, όχι μόνο στην ιδιωτικότητα και στην προστασία των δεδομένων του, αλλά και στην προστασία της “ψηφιακής του υπόστασης”, δηλαδή της συνολικής του ταυτότητας και ύπαρξης στον ψηφιακό κόσμο. Η έννοια αυτή περιλαμβάνει στοιχεία όπως:

• πρωτίστως, δικαίωμα σε “offline ζωή”, δηλαδή το δικαίωμα να μην εξαρτάται κανείς αποκλειστικά από ψηφιακές υπηρεσίες, να μην υποχρεούται να είναι διαρκώς συνδεδεμένος,
• προστασία από κατάχρηση, αδιάκριτη ή ανεξέλεγκτη επεξεργασία δεδομένων που αφορούν την «ψηφιακή ζωή» του ατόμου,
• ακεραιότητα και ασφάλεια δεδομένων στον ψηφιακό χώρο,
• δικαίωμα στη “λήθη” (right to be forgotten), δηλαδή να μπορεί να διαγράφει ή να ελέγχει τα ίχνη του στον ψηφιακό χώρο,
• έλεγχο ότι οι αποφάσεις που τον αφορούν, ειδικά όταν βασίζονται σε αλγορίθμους, αυτοματισμούς, ή τεχνητή νοημοσύνη, δεν λαμβάνονται χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση και χωρίς διαφάνεια.

Με άλλα λόγια, η ψηφιακή ακεραιότητα αντιπροσωπεύει έναν διευρυμένο πυρήνα ατομικών δικαιωμάτων, που αναγνωρίζει πως «η ζωή μας» πλέον δεν είναι μόνο υλική ή φυσική, είναι και ψηφιακή.

Ειδικότερα, η διάσταση του δικαιώματος σε “offline ζωή” (offline life) αποκτά ριζική σημασία: στην εποχή της πληροφορίας, της τεχνητής νοημοσύνης, της κοινωνικής δικτύωσης, της ψηφιακής ταυτοποίησης, η δυνατότητα να υπάρχω χωρίς να μετριέμαι, να μη χρειάζεται να είμαι συνεχώς διασυνδεδεμένος και «ελέγξιμος» είναι βασική προϋπόθεση της ελευθερίας και της αυτονομίας.

Β.- Η Ελβετία ως τόπος γεννήσεως του δικαιώματος  (καντόνια, πρωτοβουλίες, όρια)

Στην Ελβετία  συντελείται σήμερα ένα ενδιαφέρον συνταγματικό πείραμα: η έννοια της ψηφιακής ακεραιότητας προωθείται πλέον όχι μόνο σε καντονικά συντάγματα, αλλά και σε  ομοσπονδιακό επίπεδο.

1. Καντόνι Γενεύης (Genève). Το 2020 η γαλλόφωνη παράταξη των Φιλελευθέρων (PLR) κατέθεσε λαϊκή πρωτοβουλία για την προσθήκη του δικαιώματος στην ψηφιακή ακεραιότητα.  Η πρωτοβουλία μετασχηματίστηκε σε νομοθετική πρόταση για αναθεώρηση του βασικού νόμου του καντονιού και, τελικά, στις 18 Ιουνίου 2023 το λαϊκό δημοψήφισμα ενέκρινε με ποσοστό άνω του 94% την προσθήκη του άρθρου 21A στη Συνταγματική Χάρτα του Καντονιού: “Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ψηφιακή ακεραιότητα”. Το άρθρο κατοχυρώνει ρητά το δικαίωμα στην “offline ζωή”, στην προστασία από κατάχρηση δεδομένων, στη λήθη, και ρυθμίζει την επεξεργασία δεδομένων που εμπίπτει στην κρατική ευθύνη (π.χ. δημόσιες υπηρεσίες). 
2. Καντόνι Neuchâtel (Neuenburg). Με πρωτοβουλία που εγκρίθηκε από το κοινοβούλιο του καντονιού και στη συνέχεια υποβλήθηκε σε δημοψήφισμα, στις 24 Νοεμβρίου 2024 οι πολίτες ψήφισαν υπέρ της προσθήκης δικαιώματος ψηφιακής ακεραιότητας στο καντονικό σύνταγμα. Η ένταξη έγινε με ευρεία πλειοψηφία (περίπου 91,5%). 
3. Καντόνι Ζυρίχης (Zürich). Τον Μάρτιο του 2024 το «Κόμμα των Πειρατών» (Piratenpartei Zürich) κατέθεσε λαϊκή πρωτοβουλία (με 9.841 υπογραφές, δηλ. πολύ περισσότερες από τις απαιτούμενες) για την ένταξη του δικαιώματος στην ψηφιακή ακεραιότητα στο σύνταγμα του καντονιού. Η ψηφοφορία έχει οριστεί για τις 30 Νοεμβρίου 2025.  Αν εγκριθεί, θα πρόκειται για σημαντική επέκταση του δικαιώματος, ειδικά στο σημαντικότερο, από πληθυσμιακή και οικονομική άποψη, καντόνι της Ελβετίας.

Αυτή η πολιτική και νομική διεργασία καταδεικνύει δύο πράγματα:

• πρώτον, ότι η “ψηφιακή ακεραιότητα” δεν είναι έννοια μόνο θεωρητική ή ένα απλό αίτημα ακτιβιστών, αλλά έχει ήδη μετατραπεί σε συνταγματικό δικαίωμα στις παραπάνω οργανωτικές υποδιαιρέσεις (καντόνια) του ελβετικού κρατικού συστήματος,
• δεύτερον, ότι η κατεύθυνση δεν είναι παρόμοια σε όλα τα καντόνια, αλλά σιγά-σιγά προτείνεται (ή υιοθετείται) όπου υπάρχει πολιτική βούληση, κοινωνική ευαισθητοποίηση ή ενεργά δίκτυα πολιτών και οργανώσεων που πιέζουν για αυτό.

Ωστόσο, σε ομοσπονδιακό επίπεδο, μέχρι στιγμής, η προσπάθεια δεν έχει περάσει: παρά τη σχετική “parliamentary initiative” που κατατέθηκε στις 29 Σεπτεμβρίου 2022 για να συμπεριληφθεί το δικαίωμα στην ψηφιακή ακεραιότητα στο Ομοσπονδιακό Σύνταγμα, το Εθνικό Συμβούλιο (Nationalrat) το απέρριψε τον Δεκέμβριο 2023, θεωρώντας ότι, επί του παρόντος, η προσθήκη θα είχε “κυρίως συμβολικό χαρακτήρα”. 

Αυτό σημαίνει πως στην Ελβετία σήμερα συντελούνται ουσιαστικές διεργασίες: το δικαίωμα στην ψηφιακή ακεραιότητα χτίζεται “από κάτω προς τα πάνω” (bottom-up), καντόνι προς καντόνι, ωστόσο όχι (ακόμα) ως ομοσπονδιακή καθολική εγγύηση.

Γ.- Πολιτική και νομική σημασία του δικαιώματος για “ζωή εκτός δικτύου”

Γιατί όμως είναι σημαντική η διάσταση του δικαιώματος αυτού στην ειδικότερη εκδήλωσή του της “offline ζωής”; Γιατί εξασφαλίζει:

1. Υπεράσπιση της αυτονομίας και της ελευθερίας επιλογής. Σε έναν κόσμο όπου οι ψηφιακές ταυτότητες, οι υπηρεσίες online, η ηλεκτρονική επικοινωνία, οι αλγοριθμικές αποφάσεις, οι βάσεις δεδομένων και τα προφίλ πολιτών γίνονται καθολικά, η υποχρέωση να είσαι πάντα διασυνδεδεμένος ισοδυναμεί με άτυπη επιβολή συμμόρφωσης. Το δικαίωμα για offline ζωή διακηρύσσει ότι ο πολίτης δεν πρέπει να μετατραπεί σε «ψηφιακό αντικείμενο» για να υπάρχει ως πλήρες υποκείμενο δικαιωμάτων.
2. Προστασία από κοινωνικό αποκλεισμό και κοινωνικό έλεγχο. Η ψηφιακή ζωή συχνά συνοδεύεται από συλλογή δεδομένων, κοινωνική βαθμολόγηση, προφίλ, αλγοριθμικές “αξιολογήσεις”. Έτσι, όποιος δεν συμμετέχει, μπορεί να βρεθεί αποκλεισμένος από κρίσιμες υπηρεσίες, πρόσβαση σε αγαθά, ακόμη και συμμετοχή στην κοινωνία. Το δικαίωμα στην ψηφιακή ακεραιότητα διασφαλίζει ότι η άρνηση συμμετοχής στην ψηφιακή ταυτότητα δεν σημαίνει αυτομάτως κοινωνική περιθωριοποίηση.
3. Θεμελίωση νέας ισορροπίας μεταξύ κράτους, τεχνολογίας και πολίτη. Αναγνωρίζοντας  σε συνταγματικό επίπεδο το δικαίωμα στην ψηφιακή ακεραιότητα, το κράτος αναλαμβάνει νομική υποχρέωση, όχι απλά να προστατεύει τα δεδομένα, αλλά και να εξασφαλίζει την επιλογή του πολίτη να μην είναι συνεχώς ψηφιακός. Αυτό αναδιαμορφώνει τη σχέση εμπιστοσύνης, εξουσίας και αυτονομίας στο ψηφιακό κράτος.

Γι’  αυτό είναι κρίσιμο και εξαιρετικά ενδιαφέρον το αποτέλεσμα της 30.11.2025 στη Ζυρίχη. Αν το καντόνι της Ζυρίχης ψηφίσει «υπέρ» στις 30 Νοεμβρίου 2025, η επέκταση του δικαιώματος θα παύσει να αντιμετωπίζεται ως τοπική ιδιαιτερότητα (Γενεύη, Neuchâtel). Αναβαθμίζεται σε μία τάση που αποκτά ευρύτερο έδαφος. Θα στείλει ισχυρό πολιτικό μήνυμα: ότι ο ελβετικός ομοσπονδιακός πλουραλισμός μπορεί να οδηγήσει σε νέα γενιά δικαιωμάτων. Και ίσως να ρίξει ξανά φως στην παλαιότερη (από το 2018) πρόταση για ομοσπονδιακή συνταγματική κατοχύρωση. 

Δ.- Η ελληνική πραγματικότητα: υποχρεωτική ψηφιακή ταυτότητα, προσωπικός αριθμός και η απώλεια επιλογής

Συγκρίνοντας τώρα την ελληνική νομοθετική και πολιτική πρακτική  δεν μπορούμε παρά να παραδεχτούμε πως, αντίθετα με την κατεύθυνση της ψηφιακής ακεραιότητας, στην Ελλάδα κυριαρχεί ο ψηφιακός καταναγκασμός:

• Με το Προεδρικό Διάταγμα 40/2025 που εκδόθηκε κατ’ εξουσιοδότηση του άρθρου 11 του ν.4727/2020,  έγινε θεσμικά υποχρεωτική η χορήγηση Προσωπικού Αριθμού (Π.Α.) σε κάθε φυσικό πρόσωπο που έχει ΑΦΜ ή ΑΜΚΑ, χωρίς να παρέχεται (νομικά) δικαίωμα άρνησης. 
• Επίσης, η νέα “ψηφιακή ταυτότητα” (ηλεκτρονική ταυτότητα) της ΚΥΑ 8200/0-297647/10.4.2018, όπως τροποποιήθηκε με την ΚΥΑ 8200/0-109568/16.2.2023, εισάγει μια ενιαία, διασυνδεδεμένη ταυτότητα που λειτουργεί ως κλειδί για πρόσβαση σε δημόσιες υπηρεσίες, συναλλαγές, κρατική διοίκηση κ.λπ. 
• Περαιτέρω, ούτε ο GDPR, ούτε ο ευρωπαϊκός κανονισμός eIDAS (εντός των ορίων του) παρέχουν δικαίωμα άρνησης στην ελληνική περίπτωση της ανωτέρω ψηφιακής ταυτότητας, δηλαδή η υποχρεωτικότητα δεν αντιστρέφεται από ευρωπαϊκούς κανόνες. 

Αυτό σημαίνει ότι στην Ελλάδα:

• ο πολίτης δεν έχει επιλογή: είτε αποδέχεται τον προσωπικό αριθμό και την ψηφιακή ταυτότητα, είτε, πρακτικά, αποκλείεται από σημαντικές δημόσιες λειτουργίες και δικαιώματα (π.χ. πρόσβαση στην υγεία, φορολογία, κοινωνική ασφάλιση, δικαιοσύνη, διοίκηση).
• η “ψηφιακή του υπόσταση” καθίσταται προϋπόθεση για την κανονική συμμετοχή στην κοινωνία. Με το δεδομένο αυτό, η αντίσταση ή η άρνηση λήψης και χρήσης των παραπάνω ψηφιακών εργαλείων δεν είναι μόνο προσωπική επιλογή, αλλά μετά βεβαιότητας οδηγεί σε αποκλεισμό, «αόρατη ζωή», κοινωνικό στιγματισμό.

Από νομική και πολιτική άποψη, αυτή η υποχρεωτικότητα μπορεί να χαρακτηριστεί ως ψηφιακός καταναγκασμός. Ένας τέτοιος όμως καταναγκασμός σαφώς συγκρούεται με τις αρχές της αυτονομίας, της ελευθερίας επιλογής, της ελευθερίας από εξαναγκασμούς (negative liberty), που θεωρούνται θεμέλιο των φιλελεύθερων δημοκρατιών.

Η υποχρεωτική ταυτοποίηση δια ψηφιακού μέσου μετατρέπει την ταυτότητα από ένα  απλό μέσο επαλήθευσης της ταυτότητας σε όρο επιβίωσης μέσα στο κράτος. Ο πολίτης παύει να είναι υποκείμενο δικαιωμάτων και γίνεται «αντικείμενο διαχείρισης», με δεδομένα, αρχεία, κωδικούς, πίσω από μηχανισμούς και βάσεις δεδομένων που ελέγχονται από το κράτος.

Ακόμη κι αν οι προθέσεις είναι αυτές που συχνά δηλώνονται: «διοικητική απλούστευση», «ασφάλεια», «επιτάχυνση διαδικασιών»,  το αποτέλεσμα είναι συχνά αυταρχικό. Ο πολίτης δεν έχει εναλλακτική, δεν μπορεί να επιλέξει να ζήσει εκτός του ψηφιακού φακέλου του.

Ε.- Σύγκριση: Ελβετία και Ελλάδα. Το πολιτικό και νομικό δίλημμα

Η σύγκριση ανάμεσα στην ελβετική εμπειρία και στην ελληνική πραγματικότητα αποκαλύπτει ένα βαθύ πολιτικό και φιλοσοφικό δίλημμα για τον 21ο αιώνα:

• Στην Ελβετία, το κίνημα για ψηφιακή ακεραιότητα αντιλαμβάνεται την ψηφιακή ταυτότητα ως ενδεχόμενο πεδίο εξουσίας, ελέγχου, και κοινωνικής πίεσης. Γι’ αυτό και επιλέγει να την αντιμετωπίσει μέσω συνταγματικής κατοχύρωσης δικαιωμάτων, με έμφαση στη προστασία του ατόμου και στην ελευθερία επιλογής. Η “offline ζωή” θεωρείται θεμελιώδες δικαίωμα, όχι  μία ιδιοτροπία ή πολυτέλεια. Ο πολίτης δεν αναγκάζεται να ζει μέσα στο “ψηφιακό panopticon”, αλλά έχει το δικαίωμα να αποσυνδεθεί.
• Στην Ελλάδα, η κατεύθυνση είναι αντίστροφη: η ψηφιακή ταυτότητα και ο προσωπικός αριθμός επιβάλλονται ως κανόνας, χωρίς (νόμιμη) δυνατότητα άρνησης, με αποτέλεσμα η ένταξη στο ψηφιακό σύστημα να λειτουργεί ως προϋπόθεση για την πλήρη συμμετοχή στην κοινωνία. Η “offline ζωή” δεν αναγνωρίζεται ως δικαίωμα, αλλά ως επιλογή που οδηγεί σε αποκλεισμό.

Από νομική άποψη, η ελληνική υποχρεωτικότητα εγείρει σοβαρά ερωτήματα για την ελευθερία, την προστασία των προσωπικών δεδομένων,  την αντίθεση στην επιβολή ταυτότητας, καθώς και για το δικαίωμα στην ανωνυμία ή στην απόρρητη ζωή, στοιχεία που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα των διεθνώς αναγνωρισμένων θεμελιωδώς δικαιωμάτων.

Από πολιτική άποψη, το ελληνικό σύστημα δείχνει τάση μετατροπής μιας ευκαιρίας για  “τεχνολογική απλούστευση” σε δομική εξάρτηση: ο πολίτης χάνει την επιλογή, και η διαφορά μεταξύ “ψηφιακού” και “μη-ψηφιακού” γίνεται διαχωριστική γραμμή προσβασιμότητας, συμμετοχής, δικαιωμάτων. Μπορούμε έτσι να μιλάμε για ψηφιακό φασισμό, για τεχνοφασισμό!

Στ.- Γιατί έχει σημασία η ψηφοφορία της 30ης Νοεμβρίου 2025 στον Ζυρίχη

Η προγραμματισμένη ψηφοφορία στο καντόνι Ζυρίχης  στις 30.11.2025 είναι κρίσιμη για διάφορους λόγους:

• Αν εγκριθεί, η ένταξη του δικαιώματος στην ψηφιακή ακεραιότητα θα αφορά ένα από τα πιο δυναμικά και πυκνοκατοικημένα περιφερειακά κέντρα της Ελβετίας. Αυτό θα δώσει μεγάλη πολιτική βαρύτητα στην ιδέα.
• Θα δείξει ότι δεν πρόκειται για μεμονωμένες πρωτοβουλίες (όπως στη Γενεύη ή Neuchâtel), αλλά για γενικευμένη τάση, ότι όλο και περισσότεροι πολίτες και καντόνια αναγνωρίζουν την ανάγκη για “ψηφιακό δικαίωμα” που υποστηρίζει, και δεν καταργεί, την ανθρώπινη ελευθερία.
• Θα αποτελέσει ισχυρό μήνυμα προς ομοσπονδιακό επίπεδο: ότι υπάρχει περιθώριο, βάρος και δημοκρατική αποδοχή για την υιοθέτηση του δικαιώματος σε επίπεδο ελβετικής συνομοσπονδίας. Με άλλα λόγια, μπορεί να επηρεάσει μελλοντικές προσπάθειες  ή και να ξανανοίξει τη συζήτηση στο ομοσπονδιακό Σύνταγμα.

Για όλους αυτούς τους λόγους, η 30η Νοεμβρίου 2025 δεν είναι απλώς μια τοπική ψηφοφορία· είναι ένα πολιτικό και νομικό πείραμα με διεθνή σημασία, που μπορεί να καθορίσει τη μορφή της “ψηφιακής πολυφωνίας” στον 21ο αιώνα.

Ζ.- Η Ελλάδα στο σταυροδρόμι: προς ψηφιακή κυριαρχία ή προς ψηφιακή υποταγή;

Με βάση τα παραπάνω, προκύπτουν δύο νομικο-πολιτικές θέσεις για την ελληνική πραγματικότητα:

1. Η υποχρεωτικότητα είναι επιστημονικά και πολιτικά προβληματική.

Από νομική άποψη, η υποχρεωτική χορήγηση ψηφιακής ταυτότητας και προσωπικού αριθμού χωρίς δικαίωμα άρνησης περιορίζει την αυτονομία του ατόμου, υπονομεύει την ελευθερία της επιλογής και μπορεί να συγκρούεται με θεμελιώδεις αρχές προστασίας δεδομένων, ανωνυμίας και ιδιωτικότητας.

Από πολιτική άποψη, η υποχρεωτικότητα μετατρέπει τον πολίτη σε “ψηφιακό υποκείμενο” υπό διαρκή καταγραφή, παρακολούθηση και ρύθμιση, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε αποκλεισμό κοινωνικό, στιγματισμό ή αδυναμία άσκησης των δικαιωμάτων του χωρίς συμμόρφωση.

1. Η ανάγκη για επαναπροσέγγιση: κατοχύρωση δικαιωμάτων, όχι καταναγκασμών.

Η εμπειρία της Ελβετίας δείχνει ότι υπάρχει δρόμος να θεμελιωθεί το δικαίωμα στην ψηφιακή ακεραιότητα, ως συνταγματικό δικαίωμα, με έμφαση στην επιλογή, την προστασία, την αυτονομία.

Για την Ελλάδα, μια τέτοια προσέγγιση θα σήμαινε να επιτραπεί στους πολίτες να έχουν εναλλακτική: είτε να υιοθετήσουν την ψηφιακή ταυτότητα, είτε να κρατήσουν την «αναλογική» υπόστασή τους χωρίς να χάνουν δικαιώματα. Να υπάρξει διάκριση ανάμεσα στην ψηφιακή διακυβέρνηση ως επιλογή και στην ψηφιακή ταυτοποίηση ως υποχρέωση.

Αυτό φυσικά απαιτεί νομική μεταρρύθμιση, νομική αναγνώριση δικαιωμάτων, και πολιτική βούληση.

Συμπέρασμα

Η αναγνώριση της ψηφιακής ακεραιότητας ως δικαιώματος, και ειδικά του δικαιώματος σε “offline ζωή”, δεν είναι μια γραφική, τεχνοφοβική αντίδραση στον ψηφιακό μετασχηματισμό, αλλά μια σοβαρή αναγκαιότητα για τη δημοκρατία, την ελευθερία, και την αξιοπρέπεια του ατόμου.

Η Ελβετία, με τις πρωτοβουλίες σε καντόνια όπως Γενεύη, Neuchâtel και πιθανώς Ζυρίχη, δείχνει ότι μπορεί να υπάρξει θεσμική ισορροπία ανάμεσα στην καινοτομία και τα δικαιώματα, ανάμεσα στο “ψηφιακό” και στο “ανθρώπινο”.

Η Ελλάδα, αντίθετα, κινδυνεύει να μετατρέψει την ταυτότητα και την εξυπηρέτηση από δημόσιες υπηρεσίες σε σύστημα αναγνώρισης και συμμόρφωσης: μια μορφή ψηφιακής υποταγής.

Αν ο στόχος είναι όντως η τεχνολογική πρόοδος και η “εκσυγχρονισμένη διοίκηση”, όπως η Κυβέρνηση διατείνεται, τότε δεν  μας χρειάζεται η υποχρεωτικότητα· χρειάζεται νομική κατοχύρωση των δικαιωμάτων που προστατεύουν τον πολίτη, όχι με όρους διοικητικής ευκολίας, αλλά με όρους δημοκρατικών εγγυήσεων.

Σε διαφορετική περίπτωση, η υποχρεωτική χρήση τη ψηφιακής ταυτότητας και του προσωπικού αριθμού θα οδηγήσει όχι σε “ψηφιακή δημοκρατία”, αλλά σε “ψηφιακή βιοεξουσία”. Και αυτή στο όχι πολύ μακρινό μέλλον σε τεχνοφασισμό!

* Αντιπρόεδρος ΑΠ ε.τ.

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr