Βασίλης Αποστολόπουλος: Η προστασία των προσωπικών δεδομένων: Από την ιδιωτικότητα στο θεμελιώδες δικαίωμα

Η ψηφιακή εποχή μας φέρνει μπροστά σε ένα από τα πιο καίρια νομικά και κοινωνικά ζητήματα: την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Δεν μιλάμε πια για μια τυπική κανονιστική ρύθμιση, αλλά για ένα θεμελιώδες δικαίωμα, που αγγίζει κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής και της δημοκρατίας.

Από την ιδιωτικότητα στο δικαίωμα

Για δεκαετίες, το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή βρισκόταν στο επίκεντρο διεθνών συμβάσεων. Το άρθρο 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου κατοχυρώνει το σεβασμό στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, θέτοντας όρια στις κρατικές παρεμβάσεις. Η νομολογία του ΕΔΔΑ έδωσε στο άρθρο αυτό ευρύ περιεχόμενο, αναγνωρίζοντας ότι η «ιδιωτικότητα» περιλαμβάνει ακόμη και την προστασία δεδομένων υγείας, γενετικών στοιχείων ή πληροφοριών που διακινούνται στο διαδίκτυο.

Παράλληλα, ήδη από τη δεκαετία του ’90, η ΕΕ θέσπισε κανόνες για την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων (Οδηγία 95/46/ΕΚ). Ωστόσο, η θεώρηση των δεδομένων ως αυθύπαρκτου δικαιώματος διαμορφώθηκε πιο ξεκάθαρα με τη Συνθήκη της Λισαβόνας και τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων.

Το άρθρο 8 του Χάρτη: Ρητή κατοχύρωση

Ο Χάρτης της ΕΕ πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα: στο άρθρο 8 προβλέπει ρητά το δικαίωμα στην προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Δεν πρόκειται για απλή εξειδίκευση της ιδιωτικότητας, αλλά για αυτόνομο δικαίωμα, με δικές του αρχές και εγγυήσεις:

• Νόμιμη και διαφανής επεξεργασία για συγκεκριμένους σκοπούς.
• Πρόσβαση και δικαίωμα διόρθωσης από κάθε πολίτη.
• Έλεγχος από ανεξάρτητες αρχές.

Η νομική αυτή εξέλιξη άνοιξε τον δρόμο για τον Κανονισμό (ΕΕ) 2016/679, τον γνωστό GDPR, που έθεσε ενιαίο πλαίσιο για όλη την Ένωση.

Ο GDPR και η νέα πραγματικότητα

Ο GDPR δεν είναι απλώς ένα νομικό κείμενο: είναι εργαλείο ισορροπίας ανάμεσα στην καινοτομία και στην προστασία των πολιτών. Ρυθμίζει ζητήματα όπως:

• η συγκατάθεση ως βάση επεξεργασίας,
• οι ειδικές κατηγορίες δεδομένων (π.χ. υγείας),
• η ευθύνη των υπευθύνων επεξεργασίας,
• η διαβίβαση δεδομένων σε τρίτες χώρες.

Μάλιστα, οι γνωστές αποφάσεις Schrems έδειξαν ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θέτει υψηλά στάνταρ και δεν διστάζει να ακυρώσει διεθνείς συμφωνίες αν δεν εξασφαλίζεται «επαρκές επίπεδο προστασίας».

Αντίστοιχα, η απόφαση Google Spain ανέδειξε το λεγόμενο «δικαίωμα στη λήθη», δηλαδή τη δυνατότητα ενός ατόμου να ζητήσει τη διαγραφή παλαιών πληροφοριών που δεν ανταποκρίνονται πλέον στην κοινωνική του εικόνα.

Οι νέες προκλήσεις

Σήμερα, η τεχνητή νοημοσύνη, το cloud και τα big data δημιουργούν νέα ερωτήματα:

1. Πόσο ασφαλής είναι η αποθήκευση τεράστιων όγκων δεδομένων;
2. Πώς διασφαλίζεται η ισοδύναμη προστασία όταν τα δεδομένα ταξιδεύουν εκτός Ευρώπης;
3. Μέχρι ποιο σημείο είναι θεμιτή η χρήση της ανάλυσης δεδομένων για εμπορικούς ή κρατικούς σκοπούς;
4. Τι εγγυήσεις πρέπει να υπάρχουν για να αποτραπεί ο κίνδυνος αποκλεισμού ή διακρίσεων λόγω αυτοματοποιημένων αποφάσεων;

Συμπεράσματα

Η προστασία των προσωπικών δεδομένων στην ΕΕ έχει περάσει από το επίπεδο της κανονιστικής συμμόρφωσης στο επίπεδο των δικαιωμάτων και ελευθεριών. Πρόκειται για δικαίωμα που ενισχύει την αξιοπρέπεια του ατόμου και λειτουργεί ως «ανάχωμα» απέναντι στις υπερβολές της τεχνολογικής εποχής.

Για το μέλλον, τρεις λέξεις-κλειδιά θα καθορίσουν την ισορροπία: διαφάνεια, αναλογικότητα, υπευθυνότητα.

Η Ευρώπη έχει επιλέξει να θέτει τον πολίτη στο επίκεντρο· το στοίχημα είναι να μπορέσει να το διατηρήσει ζωντανό και στην πράξη.