Δημήτρης Αναστασόπουλος: Κράτος δικαίου και δίκαιο κράτος

Το Κράτος Δικαίου, η θωράκισή του, η εμβάθυνσή του αποτελεί ζήτημα που δεν έλειψε ποτέ από τη δημόσια συζήτηση. Επανακάμπτει, όμως, τον τελευταίο καιρό ως κυρίαρχο θέμα στον δημόσιο διάλογο. Με αιτιάσεις για διάβρωσή του στην Ελλάδα και απορρύθμιση των θεσμών. Και μάλιστα σε μια στιγμή που οι αξίες που το συναπαρτίζουν κλονίζονται συθέμελα ακόμη και στις ΗΠΑ, όπου παρακολουθούμε έκπληκτοι τη συστηματική επίθεση στην ίδια την ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης.

Πρέπει, συνεπώς, να επιστρέψουμε στα θεμελιώδη: Τι είναι κράτος δικαίου; Πού κατοχυρώνεται, πώς και από ποιους προστατεύεται; Τι σημαίνει κράτος δικαίου στην καθημερινή ζωή του πολίτη; Είναι ικανοποιητικό το επίπεδό του στη χώρα μας ή, όπως λέγεται συχνά και αβασάνιστα, απειλείται, και αν ναι από τι, από ποιους;

Τι ορίζεται, συνεπώς, ως Κράτος Δικαίου; Δεν υπάρχει ένας γενικός και άκαμπτος ορισμός. Πλην όμως, οι αρχές που το συναπαρτίζουν είναι σαφείς:

-ισότητα όλων έναντι του νόμου

-νομιμότητα, δηλαδή σαφής, διαφανής, δημοκρατική διαδικασία για τη θέσπιση των νόμων

-ασφάλεια δικαίου

-απαγόρευση αυθαίρετης άσκησης της εκτελεστικής εξουσίας

-αποτελεσματική δικαστική προστασία, από ανεξάρτητα και αμερόληπτα δικαστήρια

-αρχή της διάκρισης των εξουσιών.

Αρχές που κατοχυρώνονται στο Σύνταγμά μας, τόσο σε μεμονωμένα άρθρα του, όσο και στην αρχιτεκτονική που το διατρέχει. Αρχές που κατοχυρώνονται επίσης στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, αλλά και στο πρωτογενές δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και αναγνωρίζονται, σταθερά, από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τη νομολογία του.

Ας ξεκινήσουμε από την παραδοχή ότι Κράτος Δικαίου, όχι μόνο θεσμικά κατοχυρωμένο, αλλά που λειτουργεί στην πράξη, ασφαλώς και υφίσταται στη χώρα μας. Οι αιτιάσεις για συστηματική κατάλυσή του εύκολα εκφέρονται, δύσκολα επιβεβαιώνονται από την καθημερινή πρακτική.

Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν προσκόμματα που εμποδίζουν, κατά τόπους και κατά περίσταση, την εφαρμογή των αρχών που το συναπαρτίζουν. Κανείς δεν είναι υπεράνω κριτικής, ούτε, ασφαλώς, και η Δικαιοσύνη, τα όργανα και οι αποφάσεις της. Υπάρχει, όμως, μια λεπτή, σχεδόν αδιόρατη γραμμή που δεν πρέπει να ξεπεραστεί. Γιατί τότε δεν απαξιώνονται οι εκάστοτε λειτουργοί της Δικαιοσύνης, πεπερασμένοι όπως όλοι μας, αλλά η ίδια η αξιοπιστία της.

Οι επανειλημμένες καταδίκες της Ελλάδας από το ΕΔΔΑ για παράβαση θεμελιωδών διατάξεων της ΕΣΔΑ, για την προσβολή του δικαιώματος σε εύλογη διάρκεια της δίκης, για την εκτέλεση των δικαστικών αποφάσεων, για την αποτελεσματική προσφυγή ενώπιον των αρμόδιων δικαιοδοτικών οργάνων το πιστοποιούν. Όπως το καταδεικνύουν και τα ευρήματα της Έκθεσης του 2024 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το Κράτος Δικαίου, που δεν είναι ιδιαίτερα κολακευτικά για τη χώρα μας, αν και επισημαίνονται βήματα προόδου που πράγματι έχουν γίνει. Το Κράτος Δικαίου στην Ελλάδα μοιάζει πολλές φορές να ασθμαίνει και να καθηλώνεται, Και μάλιστα σε υποθέσεις ή χώρους που δεν τους φωτίζουν ποτέ τα φώτα της δημοσιότητας, επηρεάζουν, όμως, άμεσα τον πολίτη.

Αναμφίβολα, το Κράτος Δικαίου δοκιμάζεται όταν η δικαιοσύνη απονέμεται απελπιστικά αργά. Στα προανακριτικά γραφεία, στα μονομελή πρωτοδικεία, πολιτικά και διοικητικά, αλλά και τις δημόσιες υπηρεσίες, τις επιτροπές του e- ΕΦΚΑ, όπου οι υστερήσεις σε προσωπικό και υποδομές οδηγούν σε τεράστιες καθυστερήσεις, με άμεσο αντίκτυπο σε πολίτες και επιχειρήσεις. Το Κράτος Δικαίου θολώνει μπροστά στις ντροπιαστικές συνθήκες κράτησης στα κρατητήρια των Αστυνομικών Τμημάτων, όπου καταγράφονται ακόμη και σήμερα θάνατοι κρατουμένων, αλλά και στις φυλακές, όπου η αναμόρφωση και ο σωφρονισμός αποτελούν κενές έννοιες.

Το Κράτος Δικαίου χάνει σε εμπιστοσύνη όταν πολύκροτες υποθέσεις μένουν ανεξιχνίαστες: ας θυμηθούμε την ανοιχτή, ακόμη και μετά από 15 χρόνια, πληγή της Μαρφίν. Το Κράτος Δικαίου κλονίζεται από την πολυνομία, τις αλλεπάλληλες νομοθετικές αλλαγές, την έλλειψη κωδικοποίησης: ακόμη και ο Ποινικός Κώδικας αλλάζει συχνότερα από τους φορολογικούς νόμους, ενώ η εκκρεμότητα με τον Νέο Οικοδομικό Κανονισμό κρατά σε ομηρία χιλιάδες πολίτες, επαγγελματίες και επιχειρήσεις. Αλλά και με τον υπέρογκο ΦΠΑ στις νομικές υπηρεσίες, που καθιστά απαγορευτικό, για πολλούς, το κόστος της προσφυγής στη Δικαιοσύνη. Το Κράτος Δικαίου τραυματίζεται όταν αμφισβητείται η ανεξάρτητη κρίση των δικαστικών λειτουργών, με πρόσφατο παράδειγμα την ευθεία παρέμβαση της ηγεσίας του Αρείου Πάγου για υποθέσεις που απασχολούν την κοινή γνώμη.

Τα παραδείγματα μπορούν να πολλαπλασιαστούν κατά βούληση, καθώς το δυσκίνητο και αδιάφορο κράτος αδυνατεί να αποκρυσταλλώσει ένα περιβάλλον ασφάλειας δικαίου, ενισχύοντας, αντιθέτως, την αβεβαιότητα, την κατά περίπτωση νομοθέτηση. Η σταθερότητα, αναγκαία προϋπόθεση ευημερίας, δεν μπορεί και δεν πρέπει να εξαντλείται στην πολιτική σκηνή και την οικονομία. Το Κράτος Δικαίου προϋποθέτει και το δίκαιο κράτος, που παρέχει ασφάλεια δικαίου.

Το κράτος δικαίου δεν είναι ούτε κομματική, ούτε μικροπολιτική υπόθεση, δεν είναι ζήτημα συγκυριακό προς άγραν ψήφων ή επιρροής. Η ενίσχυσή του, η θεραπεία αρρυθμιών, η περισσότερη εμπιστοσύνη στους θεσμούς είναι υπόθεση όλων μας: κομμάτων, οργανώσεων, πολιτών. Για τους δικηγόρους, ως συλλειτουργούς της Δικαιοσύνης, είναι κάτι περισσότερο: υποχρέωση ενεστώσα, διαρκής, αταλάντευτη.

Ο χαρακτηρισμός του δικηγόρου ως συλλειτουργού της Δικαιοσύνης δεν είναι μόνον ένας καλλιεπής αφορισμός, που τιμά τους ασκούντες το δικηγορικό λειτούργημα. Ορίζει, αντιθέτως, με πληρότητα και πυκνότητα τον ρόλο του όχι μόνο ως υπερασπιστή του εκάστοτε εντολέα του, αλλά ως αναντικατάστατου παράγοντα της προάσπισης του Κράτους Δικαίου και των αρχών του.

Ο Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών, ο μεγαλύτερος και πολυπληθέστερος της χώρας, οφείλει να πρωτοστατήσει στην προσπάθεια για ακώλυτη πρόσβαση στη Δικαιοσύνη και για διευκόλυνση, πάντα εντός του κείμενου θεσμικού πλαισίου, της απονομής της, με τελικό ωφελούμενο τον ίδιο των πολίτη.

-Με την ίδρυση, επαρκή στελέχωση και απρόσκοπτη λειτουργία Παρατηρητηρίου Κράτους Δικαίου, το οποίο θα παρεμβαίνει έμπρακτα και θα συνεργάζεται αρμονικά με τις δικαστικές ενώσεις, τους θεσμικούς φορείς και το Συμβούλιο των Δικηγορικών Συλλόγων της Ευρώπης.

-Με την ενεργοποίηση της Επιτροπής Συνταγματικών και Ατομικών Δικαιωμάτων του ΔΣΑ, με αποσαφηνισμένο και ουσιαστικό ρόλο και καθήκοντα.

-Με το άνοιγμα στην κοινωνία. Μέσω της θεσμοθέτησης, εντός του Συλλόγου, επιτροπής στον οποίο θα υποβάλλονται αναφορές και καταγγελίες πολιτών. Στελεχωμένη από συναδέλφους που θα εκδηλώσουν ενδιαφέρον, θα πληρούν τα κριτήρια που θα ορίσει το Διοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου και, ασφαλώς, θα λαμβάνουν σχετική αποζημίωση.

-Με τη συναντίληψη και τη συνεργασία με τις δικαστικές ενώσεις, αλλά και με τις ανεξάρτητες αρχές, πρωτίστως με τον Συνήγορο του Πολίτη. Η κοινή δράση φορέων που μοιράζονται όχι μόνο τη θεσμική ευθύνη, αλλά και την αγωνία για την εύρυθμη και αποτελεσματική απονομή της δικαιοσύνης είναι επιβεβλημένη.

Αλλά και με την πληρέστερη και συστηματικότερη προβολή πάγιων αιτημάτων του δικηγορικού κλάδου:

-Την επαναφορά της υποχρεωτικής παράστασης στα συμβόλαια, που θωρακίζει την ασφάλεια των συναλλαγών.

-Τη μείωση του ΦΠΑ στην παροχή νομικών, ιδιαίτερα δικαστηριακών, υπηρεσιών, που αποτρέπει δραστικά την πρόσβαση του πολίτη στη δικαιοσύνη.

-Την αλλαγή του νόμου περί τεκμαρτών εισοδημάτων, με επιβαρύνει δυσανάλογα, με την ισοπεδωτική και αδιάκριτη λογική του, τους νεότερους συναδέλφους.

-Τη συνεχή και πειστική παρέμβαση για την περιστολή της πολυνομίας και των αλλεπάλληλων αποσπασματικών νομοθετικών ρυθμίσεων, την προώθηση της κωδικοποίησης της νομοθεσίας, τη βελτίωση των υποδομών και την επαρκή στελέχωση των δικαστηρίων.

Αιτήματα που δεν είναι συντεχνιακά και δεν αφορούν τον κλάδο μας, αλλά επιδρούν καταλυτικά στην ποιότητα της απονεμόμενης δικαιοσύνης.

Το Κράτος Δικαίου δεν είναι δεδομένο. Είναι αποτέλεσμα πολιτικής βούλησης, θεσμικής οργάνωσης και καθημερινής μάχης όλων μας. Και σε αυτή τη μάχη, οι Δικηγόροι έχουμε ιστορική ευθύνη, όχι μόνο απέναντι στους εντολείς μας. Αλλά απέναντι στην ίδια τη Δημοκρατία.

*Δημήτρης Αναστασόπουλος, Σύμβουλος ΔΣΑ, Επικεφαλής της Παράταξης ΔΣΑ «Με Το Δικηγόρο»

Ακολουθήστε το dikastiko.gr στο Google News και δείτε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο dikastiko.gr